3. Gesteenten

3.1 Gesteentecyclus

3.1.1 Definities

Animatie: groei van mineralen

Definitie: gesteenten

De verschillende soorten materialen waaruit de aardkorst is samengesteld.

Definitie: mineralen

De kleinste homogene bestanddelen waaruit gesteenten zijn samengesteld.

3.1.2 Indeling naar ontstaan

Opdracht 1

Naargelang het ontstaan van de gesteenten kan je ze indelen op volgende manier. Vul het schema aan met de termen: stollingsgesteente, afzettingsgesteente, metamorf gesteente, smelten en afkoelen, erosie + afzetting, metamorfose onder hoge druk en/of hoge temperatuur. Duid met pijltjes zelf de richting aan. Het type gesteente dat ontstaat bij de hoogste temperatuur moet links onder, het type gesteente dat ontstaat bij de laagste druk rechtsonder.

Vorming van gesteenten

de gesteentecylus

erosie of afbraak: 4

afzettingsgesteente: 6

stollingsgesteente: 3

metamorf gesteente: 8

smelten: 9

metamorfose

sedimentatie of afzetting?

magma?

stolling of kristallisatie van magma?

3.2 Indeling naar ontstaan

3.2.1 Stollingsgesteenten of magmatische gesteenten

Animatie: gesteentecyclus Nog een animatie over gesteentecyclus

Definitie: magma

Vloeibaar gesteente onder het aardoppervlak

Definitie: lava

Het vloeibare gesteente dat aan het aardoppervlak of op de zeebodem doorbreekt.

Lava (USGS)

Definitie: stollingsgesteente

Gesteenten die ontstaan zijn door de afkoeling en stollling van een magma.

Opdracht 2

Noteer de namen van de types stollingsgesteenten op de figuur en duid ook de kraterpijp aan. Kies uit: uitvloeiingsgesteente, dieptegesteente en ganggesteente.

De soorten stollingsgesteenten Smelten en stollen

Wat is nu het concrete verschil tussen deze soorten?

Veel hangt af van de snelheid waarmee deze types stollingsgesteente hebben kunnen stollen. Hoe trager een gesteente kan stollen, hoe groter de kristallen die zich kunnen vormen.

uitvloeiingsgesteente: gesteente dat ontstond door de afkoeling en stolling van een magma aan het aardoppervlak een snelle afkoeling en stolling een fijnkorrelig gesteente

typevoorbeeld: basalt

Basalt (sandatlas.org, met vriendelijke toestemming)

dieptegesteente: gesteentes die ontstaan zijn door de afkoeling en stolling van een magma onder het aardoppervlak en in een groot volume een trage afkoeling en stolling een grofkorrelig gesteente

typevoorbeeld:graniet

graniet

ganggesteente: gesteentes die ontstaan zijn door de afkoeling en stolling van een magma onder het aardoppervlak en in een gangvormig lichaam een middelmatige afkoeling en stolling een middelmatige korrelgrootte

typevoorbeeld: porfier (=kassei), te vinden in Quenast of Deux Acren

Test jezelf Hieronder zie je dioriet. Is het een uitvloeiingsgesteente of een ganggesteente? Motiveer je antwoord.

Dioriet (sandatlas.org, met vriendelijke toestemming)

De kristallen zijn goed met het blote oog te zien. Dit gesteente is dus kennelijk traag gestold, dus...

3.2.2 Afzettingsgesteenten of sedimentgesteenten

Definitie: afzettingsgesteente

Gesteentes dat afgezet werd door rivieren (fluviatiel), door de wind (eolisch), de zee (marien), gletsjers (glaciaal), of andere vormen van erosie.

Ontstaan door afbraak van metamorfe of stollingsgesteenten en na transport afgezet

typevoorbeeld: grind, zand, leem, klei

Opdracht 3

Vul de tabel verder in. Kies bij eigenschappen uit:

kneedbaar / niet kneedbaar
korrels met het blote oog zichtbaar / niet met het blote oog zichtbaar

Korrelgrootte (diameter in µm)	Korrelgrootte (diameter in mm)	Gesteente	Eigenschappen
< 2 µm	< 0,002 mm	klei	niet met het blote oog zichtbaar, wel kneedbaar
2 - 50 µm	. . . .	leem	los, niet met het blote oog zichtbaar
50 - 2000 µm	. . . .	zand	los en met het blote oog zichtbaar
> 2000 µm	> 2 mm	grove delen (grind,...)	los en met het blote oog zichtbaar

Ontstaan door uitkristallisatie van in water opgeloste stoffen

typevoorbeelden: evaporieten, stalagmieten, travertijn

Met een biogene oorsprong (ontstaan door afzetting afgestorven planten en dieren)

typevoorbeelden: kalksteen, koraalriffen, veen (turf), aardolie

Kalksteen (Stadtmuseum Berlin)

3.2.3 Metamorfe gesteenten

Definitie: metamorf gesteente

Gesteente dat een metamorfose (verandering in structuur en samenstelling) heeft ondergaan onder invloed van hoge druk en temperatuur.

Augengneiss (University of Cape Town, Rock Art Gallery)

typevoorbeelden:
steenkool: metamorfose van veen

marmer: metamorfose van kalksteen

leisteen: metamorfose van klei

3.3 Synthese

soort gesteente	subtype	voorbeeld
stollingsgesteente	uitvloeiingsgesteente of effusiegesteente	basalt
	. . . . . .	. . . . . .
	. . . . . .	. . . . . .
afzettingsgesteente of sedimentgesteente	klastische gesteenten: ontstaan door afbraak	klei, zand
	door uitkristallisatie van opgeloste stoffen	evaporieten, stalagmieten, travertijn
	. . . . . .	kalksteen, koraalriffen, veen, aardolie (!)
metamorfe gesteenten	door hoge p en T	marmer, leisteen, steenkool

Doe de quiz

weathering = verwering