2. De structuur van het zonnestelsel
minimumdoelen
| MD 09.01 | De leerlingen lichten het ontstaan en de evolutie van het heelal, het zonnestelsel en van de aarde in een tijd-ruimtekader toe. (LPD 2, 5, 11) |
|---|---|
| MD 09.02 | De leerlingen lichten de gelaagde opbouw en samenstelling van de aarde en de atmosfeer toe. (LPD 1) |
| MD 09.03 | De leerlingen beschrijven kenmerken en verklaren gevolgen van rotatie en revolutie van aarde en maan. (LPD 3, 4) |
2.1 Afstanden in het zonnestelsel
2.1.1 De astronomische eenheid als afstandsmaat
Definitie: planeet
Een hemellichaam in een baan om de zon met voldoende massa om een bolvorm te benaderen. Een planeet kan haar energie niet halen uit kernfusie, mag geen maan zijn en moet haar baan hebben schoongeveegd van andere kleine objecten en stof.
Definitie: astronomische eenheid (AE, Engels: AU)
Afstandsmaat in het zonnestelsel gebaseerd op de gemiddelde afstand van de aarde tot de zon, dus 149.6 miljoen kilometer
Definitie: ecliptica
De denkbeeldige cirkel aan de hemel die het pad aan de hemel voorstelt.
Opdracht 1
Vul de gaten in de tabel aan. Maak enkel gebruik van de bronnen die je hieronder vindt.
| diameter in km | afstand tot de zon in AE | afstand tot de zon in miljoen km | |
|---|---|---|---|
| Zon | |||
| Mercurius | 4880 | 0.4 | 57.9 |
| Venus | ... | ... | 108.2 |
| Aarde | 12756 | 1.0 | 149.6 |
| Mars | ... | 1.5 | ... |
| planetoïdengordel | n.v.t. | ... | ... (uitrekenen) |
| Jupiter | 143844 | 5.2 | 778 |
| Saturnus | ... | ... | 1427 |
| Uranus | 51118 | ... | 2871 |
| Neptunus | ... | ... | ... |
| Kuipergordel | n.v.t. | 30 tot 50 | 4500 tot 7500 |
2.1.2 Indeling naar positie in het zonnestelsel
Definitie: binnenplaneet
Planeet die zich tussen de zon en de planetoïdengordel bevindt
Definitie: buitenplaneet
Planeet die zich zich op een grotere afstand bevindt van de zon dan de planetoïdengordel
2.2 Hemellichamen in het zonnestelsel
2.2.1 Het uiterlijk van de planeten
verschil in afmetingen van planeten
Definitie: kleine planeet
Planeet met een diameter kleiner of gelijk aan die van de aarde
Definitie: grote planeet
Planeet met een diameter groter dan die van de aarde
Opdracht 2
Noteer hieronder welke de kleine en welke de grote planeten zijn.
- kleine planeten:
- grote planeten:
opvallende kenmerken van de planeten
Opdracht 3
Gebruik deze en voorgaande bronnen om de vragen op te lossen.
De grote rode vlek op Jupiter
NASA/JPL-Caltech/SwRI/MSSS, Image processing by Andrea Luck © CC BY
Saturnus en haar maan Titan
NASA Goddard Space Flight Center
Het ringenstelsel van Saturnus
NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute
Wolken op Neptunus
NASA, opname door Voyager 2
Curiosity op de Mojave-site op Mars
NASA/JPL
datasheet: Mercurius datasheet: Mars planeten in cijfers planeetgegevens
- Wat is de kleinste planeet?
- Welke planeet heeft de hoogste diameter?
- Welke planeet draait het traagst om haar as? Met andere woorden: doet het langst over één rotatie?
- Welke planeet heeft de duidelijkste (en bekendste) ringen?
- Welke planeet heeft een grote rode vlek?
- Welke planeet wordt ook wel 'de rode planeet' genoemd?
- Aan welke stof is deze rode kleur te wijten?
- Welke stof is verantwoordelijk voor de blauwe kleur van de planeet tussen Venus en Mars?
- Welk gas geeft de verste twee planeten van het zonnestelsel een blauwe schijn?
2.2.2 Het inwendige van de planeten en de maan*
kies een planeet
2.2.3 De atmosfeer van de planeten
ATMOSFERISCHE SAMENSTELLING VAN DE PLANETEN
OPPERVLAKTETEMPERATUUR VAN DE PLANETEN
2.2.4 Indeling naar samenstelling
Definitie: steenachtige (of aardse) planeet
Vaste planeten met een steenachtig oppervlak die te dicht bij de zon stonden om veel gassen of vloeistoffen vast te houden. Ze hebben weinig manen en een hoge massadichtheid.
Definitie: gasplaneet (of joviaanse planeet)
Planeet die vooral uit gas bestaat met een kleine vaste kern. Omdat ze zo groot zijn worden ze ook wel 'gasreuzen' genoemd. Ze hebben een groot aantal manen en omdat ze uit lichte gassen bestaan een lage massadichtheid.
Opdracht 4
Noteer hieronder welke de steenachtige en welke de gasplaneten zijn.
- steenachtige (= aardse) planeten:
- gasplaneten:
Opdracht 5
Vergelijk de aarde met Jupiter.
| aarde | Jupiter | |
|---|---|---|
| type planeet (samenstelling, afmeting, positie) | ||
| buitenste lagen | ||
| aantal manen | ||
| afstand tot de zon in AE | ||
| afstand tot de zon in km |
2.2.5 Manen
Definitie: maan (of natuurlijke satelliet)
Een hemellichaam in een baan om een planeet, exoplaneet, dwergplaneet of een planetoïde.
Opdracht 6
Leg het verschil uit tussen een maan en een kunstmaan.
Keuzeopdracht
Vergelijk de volgende manen met onze maan.
AR: de vijf grootste Jupitermanen manen in cijfers 3D-model: Deimos datasheet: Io datasheet: Europa
| maan | Io | Europa | Titan | |
|---|---|---|---|---|
| planeet | Aarde | |||
| kleur wordt veroorzaakt door... | ||||
| atmosfeer | ||||
| temperatuur aan het oppervlak (° C) | ||||
| wat maakt deze maan speciaal? |
2.2.6 Planetoïden (= asteroïden)
definitie
Definitie: planetoïde
Een doorgaans klein en steenachtig, ijsachtig of uit metaal bestaand hemellichaam dat een baan om de zon beschrijft.
Ida en haar maan Dactyl
NASA/JPL
Eros
NASA/JPL/JHUAPL
Ceres (tevens een dwergplaneet)
NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute
Bennu
NASA/Goddard/University of Arizona
Mathilde
NASA/JPL
Opdracht 7
Los de vragen op en gebruik daarvoor deze bronnen.
Planetoïden
De meeste planetoïden bewegen in een baan op 2.2 tot 3.2 AE van de zon. We noemen deze groep planetoïden de planetoïdengordel.
Ook op andere afstanden van de zon zijn planetoïden te vinden zoals de Trojaanse planetoïden in de baan van Jupiter
iDiddit: baan van hemellichamen meer over planetoïden video: de planetoïdengordel
- Waar bevinden zich de meeste planetoïden?
- Waar bevinden de Trojaanse planetoïden zich?
- Wat is de naam en de diameter van de grootste planetoïde?
- Hoe zo je de vorm van de meeste planetoïden kunnen omschrijven?
- Welke planetoïde heeft deze vorm niet?
2.2.7 Kometen
Definitie: komeet
Een klein hemellichaam met een sterk elliptische baan dat vooral uit stof, gassen en ijs bestaat
Nucleus van de komeet van Halley
Halley Multicolor Camera Team, Giotto Project, ESA
Hartley 2
NASA/JPL-CalTech/UMD
67P/ Churyumov-Gerasimenko
ESA/Rosetta/NAVCAM – CC BY-SA IGO 3.0
Oumuamua (illustratie)
European Southern Observatory / M. Kornmesser
Definitie: NEO (= Near Earth Object)
Planetoïden of kometen waarvan de baan door de zwaartekracht van andere hemellichamen is afgebogen tot in de buurt van de aarde. De korste afstand tot de zon bedraagt 1.3 AE of minder.
Opdracht 8
Open de link om de baan van de planetoïden op te zoeken in de Small Body Database. Gebruik de Object Viewer en zet de animatie aan (knop rechtsboven). Welke van onderstaande planetoïden zijn NEO's?
Small Body Database
- Gaspra
- Mathilde
- Eros
Opdracht 9
Los ook nog deze vragen over kometen op.
video: inslag van Shoemaker-Levy iDiddit: baan van hemellichamen crash course: kometen video: kometen bestanddelen van een komeet
- Uit welke bestanddelen bestaat een komeet? Noteer minstens vijf bestanddelen.
- Uit welke delen bestaat een komeet?
- Wanneer of waar op haar baan is de staart van een komeet zichtbaar? Geef hiervoor ook een verklaring.
- Wat valt op aan de richting van de (plasma)staart?
- Waar of wanneer beweegt en komeet het snelst? Gebruik de animatie en kies bij voorkeur 'Tempel 1'.
- Op welke planeet sloeg de komeet Shoemaker-Levy in?
2.2.8 Meteoroïden, meteoren en meteorieten
Definitie: meteoroïde
Een stuk steen of ijs dat door de ruimte reist.
Opdracht 10
Los de vragen op.
 |  |
| een meteoor (bron: astroedu.iau.org) | een meteoriet (bron: astroedu.iau.org) |
- Wat is een meteoor?
- Wat is een meteoriet?
- Waar en wanneer sloeg een meteoriet het dichtst bij Gent in?
- Wat was de massa en de samenstelling van deze meteoriet?
- Welk type (samenstelling) slaat het vaakst in op de aarde?
2.2.9 Dwergplaneten
Definitie: dwergplaneet
Een bolvormig hemellichaam dat zich in een baan om de zon bevindt, géén maan is en het stof uit zijn baan niet heeft kunnen verwijderen (omdat het over onvoldoende massa beschikt).
iDiddit: baan van hemellichamen datasheet: Pluto
2.2.10 IJsachtige objecten
Definitie: plutoïde
IJsachtig hemellichaam dat buiten de baan van Neptunus om de zon draait. Ze zijn doorgaans groter dan een komeet en meer ijsachtig dan een planetoïde.
Definitie: Kuipergordel
Schijfvormig gebied voorbij de baan van Neptunus tussen 30 en 50 AE. Het bevat miljoenen uit ijs bestaande hemellichamen die een overblijfsel zouden zijn van de vorming van het zonnestelsel
Definitie: Oortwolk
Een wolk van miljarden komeetachtige hemellichamen rondom het zonnestelsel op 3000 tot 100 000 AE van de zon
synthese
Opdracht 11
Duid op het schema in de bundel aan: de zon, de namen van de planeten, de positie van de planetoïdengordel en groepeer binnen- en buitenplaneten met een accolade.
Opdracht 12
Leg het verschil uit tussen een ster en een planeet